Udhëtim në bibliotekën e Van Gogut

“Ai lexon Dickens gjithë ditën dhe nuk bën asgjë tjetër, ai flet vetëm kur i bëhet një pyetje”. Kështu nëna Anna i shkroi djalit të saj Theo me një acarim të fshehtë. Ishte gusht 1879. Vincent vendosi të kthehej në Etten për të kaluar disa ditë me prindërit e tij. Dhe është një kthim i trishtueshëm, i cili ka pas vetes një seri zhgënjimesh të hidhura dhe projekteve të ndërprera papritur, e fundit prej të cilave është dështimi për të rinovuar postin e tij si predikues në zonën e qymyrit në Borinage.

Vincent është 26 vjeç, është i papunë dhe nuk ka shtëpi për të jetuar, por mbi të gjitha ai duket një i ri i zhgënjyer, pa asnjë perspektivë për të ardhmen. Asgjë në të vërtetë nuk e bind atë, asgjë nuk duket se e kënaq atë. Faza mistike-fetare përfundoi në mënyrën më të keqe. Dhe është e lehtë të imagjinohet gjendja e dhimbjes dhe shqetësimit të nënës dhe babait, duke e parë atë gjithë ditën në shtëpi duke bërë diçka që ata e konsideronin krejtësisht të padobishme dhe të papunë, pra duke harxhuar kohën duke lexuar romane. Dhe pastaj, çfarë romanesh. Me të vërtetë e pashpjegueshme që i madhi nga gjashtë fëmijët e tyre, të cilët kishin qenë gjithmonë të arsimuar për të lexuar Biblën dhe librat e devotshmërisë dhe shpirtërore të krishterë, kishte “devijuar” kaq shumë. “Çfarë lloj idesh i japin leximet tuaja? Ai na dërgoi një libër nga Viktor Hygo, por ai mban anën e kriminelëve dhe nuk e quan të ligën me emrin e saj të vërtetë: si do të dukej bota nëse ne e quajmë të keqen e mirë?”

Lexoni për të kaluar errësirën

Është një nga periudhat më të vështira të jetës së tij dhe është gjithashtu më pak e njohur. Për një vit të tërë ai ndërpret letërkëmbimin me Theo dhe me këdo tjetër. Lajmi që babai i tij kishte menduar ta pranonte në institutin psikiatrik të Geel, në Belgjikë, e bën atë të tërbohet. “Unë jam bërë për familjen një lloj karakteri i pamundur dhe i dyshimtë, ai që nuk gëzon asnjë besim”, i shkroi ai vëllait të tij në qershor 1880. Kështu, ashtu si zogjtë ndryshojnë pendët e tyre për t’u mbrojtur nga të ftohtit, kishte ardhur koha edhe për të që zgjedhjet radikale t’u rezistonin periudhave të fatkeqësisë. Dhe në ato momente preferohet të jesh vetëm, të mos tregosh veten në publik, “duhet të zhdukesh”.

Dihet që ai do të bëhet piktor në dhjetë vitet e fundit të jetës së tij të shkurtër. Ajo që ai nuk do të ndalet së bëri është të lexojë. Dhe Mariella Guzzoni, me hirin dhe erudicionin, ka meritën e rindërtimit të këtij dimensioni të lexuesit të artistëve, siç kanë arritur të bëjnë disa të tjerë.

“Ndjej nevojën për të edukuar veten”

Vincent nuk mund të jetonte pa libra. “Unë kam një pasion pothuajse të papërmbajtshëm për librat dhe vazhdimisht ndiej nevojën për të arsimuar veten time, ashtu si kam nevojë për të ngrënë bukë”. “Nëse nuk studioj, nëse nuk kërkoj më, atëherë kam humbur”. “Gjithçka ka ndryshuar për mua dhe tani jam në rrugën time dhe lapsi im është bërë pak më i butë dhe duket se bëhet gjithnjë e më i butë çdo ditë”, do të rrëfente ai në javët në të cilat maturohet vendimi për t’iu kushtuar ekskluzivisht artit.

Janë vetëm tre libra të mbajtur në Muzeun Van Gogh në Amsterdam që ishin sigurisht të tijat. Dy nga këta mbajnë emrin Vincent; i treti, ‘Recueil de psaumes à l’usage des églises réformées’, paraqet gjurmë të dukshme të shkrimit të tij të pagabueshëm. Duhet shtuar dhe një i katërt i ekspozuar herën e fundit në Paris në 1972, me rastin e ekspozitës ‘Burimet e frymëzimit nga Vincent van Gogh’, dhe më pas u zhdukën. Është ‘L’Amour’ nga Jules Michelet, një autor i dashur, së bashku me Dickens, Balzac, Zola, Maupassant, Shakespeare të pazëvendësueshëm.

Biblioteka në krye

Një bibliotekë e humbur? Siç shkruan Guzzoni në këtë libër, i cili sapo është botuar edhe në anglisht dhe frëngjisht, gjërat nuk janë krejt kështu. “Edhe pse Vincent i do librat, nuk mund të thuhet se është koleksionist. Ai është i kënaqur t’i përdorë ato. Për të nuk është aq e rëndësishme të zotërojë librat sesa t’i bëjë ato të tijat”. Ai i brendësoi, i “përtypi” dhe më pas i ndau me miqtë, i dha. “Bibliotekën e tij e kishte në kokë”. Për Van Gogh është e mundur që përmes korpusit të korrespondencës së tij, 903 letra, nga të cilat 820 shkruar nga ai – të dihet se cilët libra i donte dhe cilët luanin një rol vendimtar në reflektimin e tij mbi artin dhe jetën.

Të mësosh të lexosh për të mësuar të jetosh dhe të mësosh të shohësh. Ky është mësimi që na jep Vincent. Letërsia, arti dhe jeta janë të pandara për të. Shkrimi dhe piktura, pasioni për librat dhe pasioni për natyrën plotësojnë njëri-tjetrin dhe janë ata që e bëjnë botën të ekzistojë. Njëra është e depërtuar në tjetrën, me objektivin në të njëjtën kohë të përulur dhe të madh të “dëgjimit të së vërtetës”. Ai nuk është i vetmi që mendon kështu. Të tjerët, duke filluar me disa shokë udhëtimi si Monet, Pissarro dhe Gauguin, shprehin të njëjtin thirrje dhe të njëjtat nevoja. Por askush nuk do ta bëjë atë si ai, askush, duke filluar nga eksperimenti thelbësor që ai do të vërë në praktikë në fshatrat e zymtë të Borinage, nuk do të eksplorojë efektet e dritës dhe ngjyrës si ai.

Në kërkim të lirisë

Në libra Van Gogh kërkon të njëjtën liri që kërkon në pikturë. Për të, piktura është si të shkruash. Të vendosësh vijën dhe ngjyrat e duhura në kanavacë është sikur të vendosësh fjalën e duhur në letër.

Në letrat e tij ka qindra vepra letrare të cituara, nga mbi dyqind autorë dhe në katër gjuhë të ndryshme. Shumë prej tyre janë hetuar në këtë libër, të kompletuar me një riprodhim të faqes së titullit të botimit në pronësi të Van Gogh, dhe krahasuar me pjesët e korrespondencës në të cilat përmenden dhe diskutohen. Ashtu siç janë përshkruar njëzet e pesë vepra kushtuar librave dhe leximit (pesë vepra në letër, tetëmbëdhjetë piktura, dy skica në letra). Ndër të cilat më magjepsës dhe enigmatik është sigurisht “Lexuesi i romaneve”.